بیش فعالی یکی از شایع‌ترین اختلالات عصبی رشدی در کودکان است. دانشمندان کشف کرده‌اند که تفاوت‌هایی در مغز، شبکه‌های عصبی و انتقال دهنده‌های عصبی در افراد مبتلا به بیش فعالی وجود دارد. این اختلال معمولاً برای اولین بار در دوران کودکی تشخیص داده می‌شود و اغلب تا بزرگسالی ادامه می‌یابد. کودکان مبتلا به بیش فعالی ممکن است در توجه و کنترل رفتارهای تکانشی مشکل داشته باشند (ممکن است بدون فکر کردن به نتیجه، اقدام کنند) یا بیش از حد فعال باشند. با توجه به مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری، تقریباً ۱۱ درصد از کودکان ایالات متحده بین سنین ۲ تا ۱۷ سال تشخیص بیش فعالی را دریافت می‌کنند. در حالیکه این رقم در کل جهان حدود ۷٫۲ درصد است. در مطلب امروز قصد داریم پیرامون علائم بیش فعالی در کودکان و نحوه تشخیص و درمان این اختلال صحبت کنیم تا میزان آگاهی و شناخت شما عزیزان نسبت به این اختلال شایع را افزایش دهیم. از توجه شما بسیار سپاسگزاریم.
بیش فعالی چیست؟
ADHD مخفف اختلال کمبود توجه – بیش فعالی است. این یک وضعیت پزشکی است و فرد مبتلا به ADHD تفاوت‌هایی در رشد مغز و فعالیت‌هایی مغزی دارد که بر توجه، توانایی نشستن و خودکنترلی تأثیر می‌گذارد. ADHD می‌تواند بر عملکرد کودک در مدرسه، خانه و روابط اجتماعی تأثیر منفی بگذارد. در واقع ADHD یک بیماری مغزی مزمن است که باعث اختلال در عملکرد اجرایی می‌شود، به این معنی که در توانایی فرد برای مدیریت احساسات، افکار و اعمال خود اختلال ایجاد می‌کند. افراد مبتلا به بیش فعالی در موارد زیر دچار مشکل می‌شوند:
- مدیریت رفتار
- توجه کردن
- کنترل بیش فعالی
- تنظیم خلق و خو
- تمرکز کردن
- منظم ماندن
- دنبال کردن دستورات
- آرام نشستن
علائم بیش فعالی در کودکان
علائم ADHD از کودکی به کودک دیگر متفاوت است. اما بیشتر کودکان معمولا ترکیبی از این علائم کلیدی را نشان می‌دهند:
- بی توجهی: کودک شما ممکن است در توجه کردن مشکل داشته باشد یا به راحتی حواسش پرت شود.
- تکانشگری: کودک شما بدون فکر کردن رفتار می‌کند، مثلاً حرف دیگران را قطع می‌کند.
- بیش فعالی: کودک شما دائماً در حال حرکت است، بیش فعال است یا بیش از حد صحبت می‌کند.
ممکن است قبل از اینکه متوجه بی توجهی یا تکانشگری بشوید، متوجه ورجه وورجه، ناآرامی و سایر نشانه‌های بیش فعالی در کودک خود شوید.
علائم ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- مشکل در تمام کردن کارها
- گم کردن مکرر وسایل
- داشتن انرژی بیش از حد
- دویدن یا شیطنت در زمان‌های نامناسب
- فراموشی
- دشواری در منتظر ماندن برای نوبت
انواع بیش فعالی در کودکان
ADHD می‌تواند خود را به ۴ طریق مختلف نشان دهد. متخصصان از انواع علائمی که کودک شما نشان می‌دهد، برای طبقه بندی بیش فعالی در یکی از ۴ نوع زیر استفاده می‌کنند.
نقص توجه
کودکانی که بی توجه هستند (به راحتی حواس‌شان پرت می‌شود) در جمع کردن حواس، تمرکز کردن و ماندن روی یک کار مشکل دارند. آنها ممکن است به خوبی به دستورالعمل‌ها گوش ندهند، ممکن است جزئیات مهم را از دست بدهند و کاری که شروع کرده‌اند را به پایان نرسانند. آنها ممکن است رویاپردازی کرده یا بیش از حد وقت تلف کنند. همچنین می‌توانند سر به هوا یا فراموشکار به نظر برسند و وسایل خود را گم کنند. کارشناسان قبلاً به این نوع بیش فعالی، اختلال کمبود توجه (ADD) می‌گفتند زیرا کودکان دچار نقص توجه، علائم بیش فعالی/تکانشگری کمتری دارند.
بیش فعالی – تکانشی
کودکان مبتلا به این نوع، علائم بیش فعالی و تکانشگری را بروز می‌دهند و ممکن است مشکل کمتری در توجه نشان دهند. بیش فعالی به این معنی است که آنها ممکن است بی قرار باشند، نمی‌توانند یک جا بنشینند، انرژی زیادی دارند و بسیار پرحرف هستند. تکانشگری به این معنی است که آنها ممکن است حرف دیگران را قطع کنند و بدون فکر کردن، رفتار کنند. این نوع بیش فعالی، کمترین میزان شیوع را دارد و معمولاً کودکان کوچکتر را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
بیش فعالی ترکیبی
کودکان مبتلا به بیش فعالی ترکیبی حداقل ۶ علامت از هر دو نوع دیگر را نشان می‌دهند. علائم بی توجهی و بیش فعالی- تکانشگری معمولا به یک اندازه وجود دارد. این نوع، همان چیزی است که مردم بیشتر با عنوان ADHD می‌شناسند. حدود ۷۰ درصد موارد بیش فعالی از نوع ترکیبی است.
بیش فعالی نامشخص
در این موارد، علائم ممکن است به قدری شدید باشد که کودکان به وضوح اختلال عملکرد را نشان دهند اما معیارهای رسمی علائم برای تشخیص ADHD نوع بی توجهی، بیش فعالی/تکانشی یا ترکیبی را برآورده نمی‌کنند. در چنین مواردی تشخیص کارشناسان، ADHD نامشخص خواهد بود.
علائم بیش فعالی در نوزادان
گاهی اوقات ممکن است والدین یا مراقبین کودک از سنین بسیار پایین متوجه علائم بیش فعالی شوند. علائم بیش فعالی در کودکان زیر ۲ سال و نوزادان می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- بی قراری بیش از حد، مشکلات خواب و به سختی غذا خوردن
- توجه طلبی بیش از حد، نیاز مداوم به آغوش و تکان‌های والدین
- گریه‌های مداوم و بدون دلیل که قابل آرام کردن نیست.
- بروز نشانه‌های خشم مانند جیغ‌های بدون دلیل، لگد زدن به اطراف، زدن سر به کناره‌های تخت و گهواره، تکان خوردن زیاد در تخت و گهواره
علائم بیش فعالی در کودکان ۳ ساله
کم توجهی و بی دقتی کودکان در سنین خردسالی تا اندازه‌ای طبیعی است اما از کجا می‌توانید متوجه علائم بیش فعالی در کودک ۳ ساله‌تان شوید؟
اگر تعداد زیادی از علائم زیر به مدت ۶ ماه مداوم در کودک ۳ ساله شما وجود دارد، بهترین کار مشورت با یک مشاور یا روانشناس کودک است.
- وقتی از او می‌خواهید کاری را انجام ندهد، دقیقا آن را انجام می‌دهد.
- از خطر و موقعیت‌های خطرناک ترسی ندارد و خود را در شرایط مخاطره آمیز قرار می‌دهد.
- با همبازی‌های خود سازش ندارد.
- بدون فکر، عمل می‌کند.
- اگر سوالی از او بپرسید، قبل از تمام شدن حرف شما پاسخ می‌دهد.
- در حفظ توجه و سازماندهی مشکل دارد.
- در تمرکز کردن روی فعالیت‌هایی که بیش از ۱ تا ۲ دقیقه طول بکشد، مشکل دارد.
علائم بیش فعالی در کودکان ۴ ساله
کودکان ۴ ساله‌ای که دچار بیش فعالی هستند:
- وابستگی بسیار زیادی به والدین خود دارند و به سختی از آنها جدا می‌شوند.
- اختلالات خواب را تجربه می کنند؛ به عنوان مثال ممکن است به سختی به خواب بروند، کم خواب یا پرخواب باشند، خواب منقطع داشته باشند و …
- ارتباط موثر و خوبی با اطرافیان و همسالان خود برقرار نمی‌کنند.
- کوچکترین سر و صدا در محیط باعث آزار و آشفتگی آنها می‌شود.
- بازی خود را نصفه و نیمه رها می‌کنند و به سراغ بازی بعدی می‌روند.
علائم بیش فعالی در کودکان ۶ ساله
کودکان ۶ ساله دچار بیش فعالی:
- نمی‌توانند در مدرسه یا مهد کودک آرام بنشینند.
- با وجود آنکه دستورالعمل‌ها را به خوبی درک می‌کنند ما به علت عدم تمرکز قادر نیستند آنها را دنبال نمایند.
- کارهای خود را ناتمام رها می‌کنند.
- در برنامه ریزی مشکل دارند.
- بدون فکر کردن، عمل می‌کنند و نمی‌توانند عواقب کارهای خود را پیش بینی نمایند.
- دائما در حال خیال پردازی هستند.
- فعالیت‌های افراطی دارند؛ دویدن بی دلیل و مداوم، تکان دادن بدن و …
علائم بیش فعالی در کودکان ۸ ساله
اغلب موارد بیش فعالی در کودکان با ورود آنها به مدرسه تشخیص داده می‌شود زیرا علائم بیش فعالی در سنین مدرسه آشکارتر است و مربیان و معلمان به راحتی متوجه آن می‌شوند.
کودکان ۸ ساله مبتلا به بیش فعالی معمولا:
- در صبر کردن مشکل دارند؛ به عنوان مثال نمی‌توانند منتظر بمانند تا نوبت حرف زدن یا بازی کردن‌شان شود.
- بی قرار و پرحرف و یا تنبل و گوشه گیر هستند.
- به نظر می‌رسد که گوش نمی‌دهند.
- ممکن است ناتوانی‌های یادگیری داشته باشند.
- به کارهای خطرناک دست می‌زنند.
- تکالیف را نصفه و نیمه انجام می‌دهند.
- به صحبت‌های معلم توجه نمی‌کنند.
- اجرای دستورات معلم برایشان دشوار است.
علت بیش فعالی کودکان
کارشناسان مطمئن نیستند که چه چیزی باعث بیش فعالی کودکان می‌شود. عوامل مختلفی ممکن است در این مسئله دخیل باشند. از نظر کارشناسان، موارد زیر در بروز بیش فعالی در کودکان نقش دارند:
- ژنتیک: بیش فعالی معمولا در خانواده‌ها به صورت ارثی مشاهده می‌شود.
- مواد شیمیایی مغز: عدم تعادل در مواد شیمیایی موجود در مغز می‌تواند از علل بروز بیش فعالی در بچه‌ها باشد.
- تغییرات مغز: مناطقی از مغز که توجه را کنترل می‌کنند در بچه‌های بیش فعال، کمتر فعال هستند.
- سموم: قرارگیری در معرض سموم محیطی مانند حشره کش و سرب
- شرایط پیش از زایمان: برخی تحقیقات به این نتیجه رسیده‌اند که مصرف مشروب، مواد مخدر و سیگار در دوره بارداری می‌تواند احتمال بروز بیش فعالی در کودکان را افزایش دهد.
- زایمان زودرس: شواهد نشان می‌دهد که درصد بالایی از کودکان بیش فعال، زودتر از موعد به دنیا آمده‌اند. بنابراین بسیاری از کارشناسان، زایمان زودرس را یکی از علل احتمالی بیش فعالی بچه‌ها می‌دانند.
لازم به ذکر است که شکر باعث بیش فعالی نمی‌شود اگرچه می‌تواند علائم آن را تشدید نماید. تماشای زیاد تلویزیون، استرس بالا در محیط خانه، آلرژی‌های غذایی، روش‌های نادرست فرزندپروری، نامناسب بودن محیط مدرسه و … همگی در تشدید علائم بیش فعالی بچه‌ها نقش دارند اما هنوز به عنوان علل مستقل بروز بیش فعالی به تأیید نرسیده‌اند.
درمان بیش فعالی کودکان
چندین روش برای درمان بیش فعالی وجود دارد. اما تحقیقات نشان می‌دهد که بهترین راه برای مدیریت علائم در بسیاری از کودکان، استفاده از رویکرد چندجانبه است. این شامل چندین روش درمانی است که با هم کار می‌کنند. برای کودکان مبتلا به ADHD کمتر از ۶ سال، آکادمی اطفال آمریکا (AAP) آموزش والدین در مدیریت رفتار را به عنوان اولین خط درمان، قبل از امتحان دارو توصیه می‌کند. برای کودکان ۶ سال و بالاتر، توصیه‌ها شامل دارو درمانی و رفتار درمانی در کنار یکدیگر است. مدارس نیز می‌توانند بخشی از درمان باشند. توصیه‌های AAP همچنین شامل اضافه کردن مداخله رفتاری کلاس درس و ارائه پشتیبانی در مدرسه است.
درمان بچه‌های بیش فعال معمولاً شامل موارد زیر است:
- دارو درمانی: داروهای تجویزی، توانایی مغز را برای توجه، کاهش سرعت و استفاده بیشتر از خودکنترلی فعال می‌کنند.
- رفتار درمانی: درمانگران می توانند به بچه‌ها کمک کنند تا مهارت‌های اجتماعی، عاطفی و برنامه ریزی خود را که به خاطر بیش فعالی متناسب با سن‌شان رشد نکرده است، توسعه دهند.
- کوچینگ والدین: از طریق کوچینگ و راهنمایی، والدین بهترین راه‌ها را برای پاسخ به مشکلات رفتاری که بخشی از بیش فعالی هستند، می‌آموزند.
- ارائه پشتیبانی در مدرسه: معلمان می‌توانند به بچه‌های مبتلا به بیش فعالی کمک کنند تا به خوبی از مدرسه لذت ببرند.
عاقبت بچه‌های بیش فعال
با درمان و تراپی‌های مناسب، بیش فعالی را می‌توان مدیریت کرد و بچه‌های بیش فعال می‌توانند راه‌هایی برای مقابله با برخی از علائم این اختلال بیاموزد که به آنها اجازه می‌دهد زندگی نسبتا عادی و شادی داشته باشد. از آنجایی که بسیاری از موارد ADHD برای مدت طولانی تا بزرگسالی ادامه می‌یابند، اگر این مشکل مدیریت نشود، اثرات درازمدت آن می‌تواند به اختلال قابل توجهی در زندگی روزمره افراد منجر شود که رایج‌ترین آنها عبارتند از:
- انزوای اجتماعی
- کاهش عملکرد تحصیلی و شغلی
- ناتوانی در ایجاد پیوندهای پایدار با دیگران
- ترک تحصیل
- تصادفات و سوانح رانندگی
- افزایش رفتارهای ریسک پذیر
- افسردگی
- اختلال رفتاری
- اختلال در خانواده و استرس
- بزهکاری
- خطرات ناشی از صدمات اتفاقی
- سوء مصرف مواد
- اختلال شخصیت ضد اجتماعی
- عزت نفس پایین
تفاوت کودک شیطون با بیش فعال
شیطنت و سر به هوا بودن از ویژگی‌های مشترک کودکان نوپا و خردسال است. به همین خاطر ممکن است بسیاری از والدین با مشاهده رفتارهای شیطنت آمیز کودک‌شان فکر کنند که او بیش فعال است و بر عکس، حتی علائم شدید بیش فعالی را به شیطنت نسبت دهند. لازم به ذکر است که تشخیص بیش فعالی فقط توسط روانشناس کودک امکان پذیر است و دقیق‌ترین تشخیص‌ها عموما در سنین ورود به مدرسه و مهد کودک انجام می‌شود. با اینحال شاید توجه به چند نکته بتواند به بسیاری از والدین کمک کند که تفاوت شیطنت با بیش فعالی را درک نمایند.
کودکان بیش فعال در زمان بی قراری و شلوغ بازی به هیچ وجه از والدین حرف شنوی ندارند. این بدان معناست که آنها علی رغم تذکرات مکرر والدین خود به شلوغ بازی ادامه می‌دهند و حتی بیشتر از قبل بی قراری می‌کنند زیرا بچه‌های بیش فعال روی رفتار و شیطنت‌های خود کنترلی ندارند. ولی با وجود آنکه ممکن است کودک بازیگوش در یک یا دو بار اول به تذکر والدین خود توجهی نکند اما در نهایت به آنها گوش می‌دهد و می‌تواند رفتار خود را کنترل نماید.
علاوه بر اینها بچه‌های بیش فعال در کنار شلوغ بازی‌های کودکانه، علائم دیگری نظیر پرخاشگری شدید، کم توجهی، دویدن‌های بی دلیل و مکرر و تمایل به انجام کارهای پرخطر دارند که با رفتار یک کودک بازیگوش تفاوت دارد. در واقع شیطنت و بازیگوشی، تنها بخشی از علائم بیش فعالی است و بچه‌های بیش فعال، رفتارهای دیگری نیز دارند که می‌تواند در تمایز بیش فعالی از شیطنت به والدین کمک کند.
سخن پایانی
بسیاری از کودکان گاهی اوقات فراموش می‌کنند که کارهای خود را انجام دهند و تکالیف خود را به پایان برسانند یا ممکن است در سر کلاس خیال پردازی کنند، بدون فکر کردن به عواقب کاری عمل کنند یا در مدرسه و خانه شلوغ بازی نمایند. با این حال کودکان مبتلا به بیش فعالی، این مشکلات را در مقیاس بسیار گسترده‌تری تجربه می‌کنند. رفتارهای مرتبط با بیش فعالی می‌تواند مستقیماً توانایی کودک یا نوجوان را برای یادگیری و بازی با همسالان خود مختل کند. بیش فعالی یک اختلال عصبی زیستی است که عموماً در اوایل کودکی ظاهر می‌شود (معمولاً با شروع قبل از ۷ سالگی) و با رفتارهایی مشخص می‌شود که حداقل شش ماه طول می‌کشد و شامل بی توجهی، تکانشگری و بیش فعالی می‌باشد.
