آزمایش ذخیره تخمدان و انواع آن

توانایی یک زن برای باردار شدن به طور معمول با افزایش سن کاهش می‌یابد. در سنین بالاتر، زنان تخمک کمتری دارند، کیفیت تخمک پایین می‌آید و تخمک‌ها دارای ناهنجاری‌های بیشتری در کروموزوم‌هایشان (ماده ژنتیکی) هستند. این عوامل موجب می‌شوند تا بارداری در سنین بالاتر سخت‌تر و میزان سقط جنین نیز بالاتر برود. این که یک زن در چه سنی دیگر نمی‌تواند باردار شود، از شخصی به شخص دیگر متفاوت است. در برخی از زنان، این اتفاق در سنین پایین‌تر از حد معمول رخ می‌دهد. آزمایش‌های متعددی وجود دارند که می‌توانند به پتانسیل باروری زنان را نشان دهند که به این تست‌ها، آزمایش ذخیره تخمدان گفته می‌شود. در این مقاله از سی سیب به بررسی این آزمایش‌ها می‌پردازیم. با ادامه این مطلب ما را همراهی کنید.

آزمایش ذخیره تخمدان چیست؟

برای تشخیص ذخیره تخمدان هر فرد می‌توان از آزمایش‌های ساده هورمونی استفاده کرد. هورمون‌های AMH، FSH + E2 می‌توانند تعداد تخمک باقیمانده‌ را اندازه‌گیری کنند. پاسخ این آزمایش‌ها می‌تواند به ما کمک کند تا درک بهتری از جدول زمان‌بندی باروری، انجماد تخمک و نتایج لقاح آزمایشگاهی (IVF) و همچنین شروع یائسگی پیدا کنیم. در ادامه انواع این آزمایش‌ها را توضیح می‌دهیم.

شمارش فولیکول آنترال توسط سونوگرافی (RFA)

فولیکول‌ها ساختارهای تخمدانی هستند که در آن تخمک‌ها بالغ می‌شوند. در هر سیکل قاعدگی، مجموعه‌ای از فولیکول‌ها فرآیند بلوغ را آغاز می‌کنند، اما تنها یکی از آن‌ها می‌تواند به مرحله نهایی برسد و تخمک بالغ را در آنچه به نام تخمک‌گذاری شناخته می‌شود، آزاد کند. این فولیکول، فولیکول غالب نامیده می‌شود. مراحل مختلفی که فولیکول تخمدان تا رسیدن به رشد کامل طی می‌کند عبارت‌اند از:

• فولیکول اصلی
• فولیکول اولیه
• فولیکول ثانویه یا پره آنترال
• فولیکول سوم یا آنترال
• فولیکول قبل از تخمک‌گذاری یا فولیکول گراف.

مشخصه فولیکول‌های آنترال، رشد آنتروم است، ساختاری که از تجمع مایع داخل فولیکولی تشکیل می‌شود؛ بنابراین، آنتروم باعث می‌شود این فولیکول‌ها که قطری در حدود ۲ میلی‌متر دارند، توسط سونوگرافی مشاهده شوند. به این ترتیب متخصص با استفاده از سونوگرافی ترانس واژینال تعداد فولیکول‌های آنترال را شمارش می‌کند.

مقادیر نرمال در RFA چقدر است؟

به طور گسترده از RFA برای ارزیابی ذخیره تخمدان زنان استفاده می‌شود، زیرا اطلاعات ارزشمندی را بدون روشی غیرتهاجمی و بدون درد ارائه می‌دهد. در واقع، RFA یکی از رایج‌ترین روش‌های مورد قبول برای تخمین ذخیره تخمدان است و در کنار آن از آزمایش تعیین هورمون آنتی مولرین (AMH) هم استفاده می‌شود. برای ارزیابی خوب ذخیره تخمدان توسط RFA، توصیه می‌شود این آزمایش را در اوایل فاز فولیکولی چرخه قاعدگی زن انجام دهید. این بدان معناست که RFA باید بین روز دوم و چهارم چرخه انجام شود.

اگر متخصص زنان بین ۵ تا ۱۰ فولیکول آنترال در هر تخمدان شمارش کند، ذخیره تخمدان طبیعی در نظر گرفته می‌شود. مقادیر کمتر از ۵ یا بالاتر از ۱۰ فولیکول آنترال (در هر تخمدان) به ترتیب به عنوان ذخیره تخمدان کم و زیاد تفسیر می‌شوند.

روش‌های دیگری هم وجود دارد که شامل آزمایش‌های خونی و هورمونی می‌شود. در ادامه این روش‌ها را بررسی می‌کنیم.

آزمایش هورمون آنتی مولرین (AMH)

AMH هورمونی است که توسط سلول‌های گرانولوزای فولیکول‌های در حال رشد (از مرحله فولیکول ثانویه تا فولیکول آنترال) تولید می‌شود؛ بنابراین، AMH نشانگر تعداد فولیکول‌هایی است که در حال رشد هستند. سلول‌های گرانولوزا تخمک را احاطه کرده و بخشی از فولیکول تخمدان را تشکیل می‌دهند.

همان‌طور که ذخیره تخمدان با افزایش سن کاهش می‌یابد، تعداد فولیکول‌های اولیه آنترال که AMH تولید می‌کنند هم کاهش می‌یابد. به این ترتیب، مقادیر این هورمون را می‌توان به تعداد تخمک‌هایی که هنوز در تخمدان باقی‌مانده است، ارتباط داد.

AMH را می‌توان در هر زمانی از چرخه قاعدگی اندازه‌گیری کرد، اگرچه ممکن است تا ۲۰٪ تفاوت در سطوح آن دیده شود و این تغییرات به دلیل روزهای مختلف چرخه باشد. با این حال، AMH معمولاً در ابتدای چرخه، هم‌زمان با سایر هورمون‌ها ارزیابی می‌شود.

می‌توان مقادیر AMH را به شکل زیر توصیف کرد:

AMH کمتر از ۰.۶ ng/ml: ذخیره تخمدان کم.

AMH بین ۰.۷ و ۲.۹ ng/ml: ذخیره تخمدان طبیعی. اگر AMH بین ۰.۷-۰.۹ نانوگرم در میلی‌لیتر باشد، ذخیره تخمدان شروع به کاهش کرده است، اگرچه هنوز طبیعی تلقی می‌شود.

AMH بیشتر از ۳ نانوگرم در میلی‌لیتر: ذخیره تخمدان خوب. اگر سطح AMH بیش از ۶ نانوگرم در میلی‌لیتر باشد، ممکن است خطر سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) وجود داشته باشد.

از سوی دیگر، توجه به این نکته ضروری است که بیماران مبتلا به تخمدان پلی کیستیک یا PCOS ممکن است سطح AMH بالاتری داشته باشند.

تست هورمون محرک فولیکول (FSH)

آزمایش ذخیره تخمدان هورمون محرک فولیکول (FSH) نیز می‌تواند گزینه دیگری باشد. با افزایش سن زن و کاهش ذخیره تخمدان، مقدار هورمون FSH (هورمون محرک فولیکول) در شرایط پایه افزایش می‌یابد. این امر به این دلیل است که هورمون‌های بازدارنده تخمدان کمتر تولید می‌شوند و همین امر باعث افزایش FSH می‌شود؛ بنابراین، سطح FSH باید بین روز دوم و چهارم سیکل قاعدگی اندازه‌گیری شود. علاوه بر این، این آزمایش اغلب همراه با تعیین استرادیول انجام می‌شود.

به طور کلی، سطح پایه FSH بالای ۱۰ mIU/ml نشان‌دهنده ذخیره تخمدان پایین است؛ بنابراین، مقادیر پایه FSH بالای ۲۰ mIU/ml نشانه نزدیک شدن به یائسگی است. از طرفی مقادیر نرمال استرادیول در ابتدای سیکل قاعدگی کمتر از ۴۰ pg/ml است.

آزمایش Inhibin B

Inhibin B یک گلیکوپروتئین است که توسط سلول‌های گرانولوزای فولیکول‌های تخمدان تولید می‌شود. Inhibin B ترشح FSH را سرکوب می‌کند؛ بنابراین، هنگامی که Inhibin B به دلیل سن زن کاهش می‌یابد، FSH افزایش می‌یابد زیرا چیزی برای سرکوب آن وجود ندارد؛ بنابراین، مقدار کمتر از ۳۵-۴۵ pg/ml برای Inhibin B نشانگر ذخیره تخمدان پایین است.

تست چالش کلومیفن سیترات یا تست‌های دینامیک

این نوع آزمایش پاسخ تخمدان را به داروهای محرکی مانند کلومیفن سیترات (CC) را ارزیابی می‌کند. در آزمایش کلومیفن سیترات (CCCT) تخمدان‌ها به مدت ۵ روز با این دارو تحریک می‌شوند. معمولاً از روز پنجم چرخه قاعدگی شروع می‌شود. برای ارزیابی پاسخ تخمدان، هورمون FSH را باید قبل و بعد از آزمایش تعیین و مشخص کنند.

نتایج آزمایش ذخیره تخمدان چه چیزهایی را به ما نشان می‌دهند؟

این آزمایش‌ها می‌توانند پاسخ بدن یک فرد به درمان باروری و میزان احتمال باردار شدن او را (در مقایسه با سایر زنان هم سن) پیش‌بینی کنند. نتایج آزمایش ذخیره تخمدان غیرطبیعی نشان می‌دهد که پتانسیل باروری فرد کاهش یافته است، اما این آزمایش‌ها قرار نیست به ما بگویند که چه کسی به طور قطع می‌تواند باردار شود یا چه کسی نمی‌تواند. برخی از زنان جوان با نتایج آزمایش طبیعی ممکن است برای باردار شدن دچار مشکل شوند. نتایج ممکن است از چرخه‌ای به چرخه دیگر متفاوت باشد. با این حال، هر آزمایش غیرطبیعی به طور کلی نشان می‌دهد که پتانسیل باروری کاهش یافته است.

شانس باردار شدن در درجه اول به کیفیت تخمک مربوط می‌شود. زنان بالای ۳۵ سال تخمک‌هایی با کیفیت پایین‌تر دارند. حتی اگر نتایج آزمایش آنان طبیعی باشد، باز هم ممکن است در باردار شدن دچار مشکل شوند.

هیچ آزمایش ذخیره تخمدانی نمی‌تواند توانایی یک زن برای باردار شدن را پیش‌بینی کند. این آزمایش‌ها اغلب برای ایجاد یک برنامه درمانی، از جمله نیاز به تخمک‌های اهداکننده یا جنین اهدایی استفاده می‌شوند؛ یعنی تکلیف فرد را مشخص می‌کنند که برای چه روشی اقدام کند.

کمیت بهتر است یا کیفیت؟

همان‌طور که در بالا ذکر کردیم، این آزمایش ذخیره تخمدان تعداد تخمک زنان را نشان می‌دهند که تنها یکی از عوامل باروری است؛ اما عامل مهم دیگر، مخصوصاً برای افرادی که قصد دارند به صورت طبیعی باردار شوند، باردار بمانند و در نهایت بچه سالمی به دنیا بیاورند، کیفیت تخمک است. کیفیت تخمک به این اشاره دارد که آیا یک تخمک از نظر ژنتیکی طبیعی (اوپلوئید) است یا غیرطبیعی (آنئوپلوئید). تخمک‌های غیرطبیعی منجر به باروری نمی‌شوند و معمولاً به سقط جنین یا اختلالات ژنتیکی مانند سندرم داون ختم می‌شوند.

کیفیت تخمک به طور مستقیم با سن مرتبط است. زنان جوان‌تر اغلب تخمک‌های عادی و سالم‌تری دارند. در واقع کاهش باروری طبیعی مرتبط با افزایش سن عمدتاً به دلیل کیفیت تخمک رخ می‌دهد. متأسفانه هیچ آزمایشی برای تست کیفیت تخمک‌ها وجود ندارد.

نتایج آزمایش ذخیره تخمدان چه مواردی را به ما نشان نمی‌دهند؟

اهمیت کیفیت تخمک به خوبی نشان می‌دهد که چرا آزمایش ذخیره تخمدان به تنهایی نمی‌تواند شانس باردار شدن یک زن را در یک ماه مشخص تخمین بزند. حتی اگر یک زن ۴۰ ساله ذخیره تخمدان زیادی داشته باشد، معمولاً حدود ۷۵٪ از این تخمک‌ها غیرطبیعی هستند. در نتیجه، وی برای باردار شدن با مشکل مواجه خواهد شد. این مورد به صورت و برعکس هم وجود دارد: اگر یک زن ۲۵ ساله طبق نتایج آزمایشات خود ذخیره تخمدان کمی برای سن خود داشته باشد، هنوز شانس بسیار خوبی برای باردار شدن دارد، زیرا به احتمال زیاد ۷۵٪ یا بیشتر تخمک‌های او سالم هستند.

نحوه تحلیل نتیجه آزمایش تخمدان

 پیشتر در بخش‌های مختلف و شیوه‌های گوناگون این آزمایش توضیح دادیم که چه نتیجه‌ای خوب است و چه نتیجه‌ای نشان‌دهنده میزان پایین ذخیره تخمدان است. حال باید به این نکته اشاره کنیم که تمامی این پاسخ‌ها باید در بستر خودشان در نظر گرفته شود و تحلیل شوند. یعنی باید دید شرایط فرد چیست. چه مشکلاتی دارد. چه سنی دارد و… . نمی‌توان بدون در نظر گرفتن این موارد نتیجه را تحلیل کرد.

سخن آخر

در این مقاله از سی سیب انواع آزمایش ذخیره تخمدان را بررسی کردیم و شیوه انجام هر کدام را توضیح دادیم. این آزمایش برای زنانی مناسب است که می‌خواهند بدانند چقدر تخمک دارند و تا چه میزان می‌توانند با بارداری در آینده امیدوار باشند. علاوه بر این، می‌توانند سن یائسگی خود را به گونه‌ای تخمین بزنند. آیا شما هم قصد دارید از این آزمایش‌ها استفاده کنید؟ لطفاً نظرات، پیشنهادات و تجربیات خود را در بخش دیدگاه با ما در میان بگذارید.