افکار وسواسی و رفتارهای اجباری نتیجه انواع وسواس فکری در کودکان است که به عنوان یک اختلال متداول عصبی شناختی در کودک بروز پیدا میکند و بر تمام جنبه‌های زندگی او اثر می‌گذارد. اکثر پدر و مادرها علائم این وسواس را به شکل‌های مختلف در فرزندان خود می‌بینند و با پریشانی، اضطراب و ترس آنها دست و پنجه نرم می‌کنند. مخرج مشترک تمام آنها این است که احتمالا از نظر محتوا منطقی نیستند و کنترل آنها غیرممکن است! در ادامه این مقاله همراه ما باشید تا انواع وسواس فکری کودکان را معرفی کنیم و با علائم و راهکارهای درمان این عارضه آشنا شویم.
وسواس فکری در کودکان چیست؟
وسواس فکری نتیجه درگیرشدن کودک با افکار آزاردهنده و ناخواسته است. این کودکان به‌طور مداوم نگرانی و آشفتگی مرتب بودن، تمیز بودن، متقارن بودن و … را دارند و در نتیجه‌ی این افکار وسواس‌گونه، رفتارهای کلیشه ای و تکراری نشان می‌دهند. این رفتارها راهی برای کنترل سطح اضطراب کودکند که در نتیجه این اختلال، به‌طرز چشمگیری افزایش یافته و کودک را وادار به عمل میکند. تکرار ناخواسته این رفتارهای غیر قابل کنترل، به مرور موجب بروی مشکلات و معضلاتی در زندگی روزمره کودک خواهد شد.
شواهد نشان می‌دهد که نشانه‌های وسواس در پسران قبل از سن ۹ سالگی و در دختران بعد از ۱۱ سالگی بروز می‌یابد. همچنین می‌دانیم که احتمال بروز این نوع وسواس در پسران بیشتر از دختران است.
انواع وسواس فکری در کودکان
۱. وسواس احتکار در کودکان
یکی از کارهای موردعلاقه بچه‌ها در سن کودکی، جمع کردن و کلکسیون ساختن است. در جایگاه پدر و مادر، مشاهده این رفتار لزوما نباید برای ما نگران کننده باشد. اما از یک جایی به‌بعد که کودک وابستگی تعصب‌گونه و شدید به این لوازم پیدا میکند، آنها را روی چشم خود نگه می‌دارد و به کسی اجازه لمس کردن اشیاء ارزشمندش را نمی‌دهد، نگران‌کننده و از نشانه‌های وسواس فکری در کودکان است! این وسایل به ظاهر ارزشمند می‌تواند سنگ، نی، یا هرچیز ذاتا بی‌ارزشی باشد که کودک امکان جداشدن از آن را ندارد!
این یکی از رایج‌ترین انواع وسواس در کودکان ابتدایی و پیش دبستانی است.
۲. وسواس فکری – عملی
می‌دانستید بچه‌ها هم به اختلال OCD مبتلا می‌شوند؟ این عارضه ۲۵ تا ۴۰ درصد کودکان را درگیر میکند و بر تمام حنبه‌های زندگی روزمره آنها، از درس و مدرسه گرفته تا وظایفشان در خانه، اثر می‌گذارد. اثرات نامطلوب این وسواس بر روند رشد کودک در بزرگ‌سالی به وضوح قابل مشاهده خواهد بود.
نکته مهمی که والدین باید درمورد وسواس فکری عملی بدانند، این است که OCD از اضطراب پنهان کودک نشات می‌گیرد و با کمال طلبی و نظم‌دوستی بیش از حد، کاسه صبر کودک را لبریز میکند.
۳. وسواس در لباس پوشیدن
تمایل بچه‌ها به تصمیم‌گیری درمورد لباسی که به تن می‌کنند، از رشد استقلال و مهارت تصمیم‌گیری آنها در سنین کودکی خبر می‌دهد؛ اما این علاقه زمانی به وسواس تبدیل می‌شود که کودک فقط به پوشیدن لباس‌های خاصی علاقه نشان می‌دهد و برای پوشیدن لباس‌های دیگر، بهانه‌های عجیب و غریب می‌آورد! گاهی وقت‌ها بچه‌ها در ست کردن لباس‌ها وسواس زیادی به خرج می‌دهند و این هم از اختلال وسواس آنها سرچشمه می‌گیرد.
۴. وسواس تمیزی و آلودگی
این وسواس فقط برای خانم‌ها و مخصوص بزرگسالان نیست. وسواس تمیزی یک نوع وسواس فکری است که می‌تواند کودکان را هم درگیر کند. این بچه‌ها همیشه نگرانند که آلودگی اشیاء به والدین یا عزیزانشان آسیب بزند؛ بنابراین مدام دست‌های خود را می‌شویند، وسیله‌های مختلف را می‌شویند و با تداوم این رفتار به جسم خود آسیب می‌زنند. نوع خاصی از این وسواس، دست‌و‌پنجه نرم کردن با آلودگی‌های ذهنی است! گاهی کودک در اثر اینکه روز بدی داشته، کسی حرف بدی به او زده یا فکر میکند که کار بدی انجام داده، احساس کثیفی و ناپاکی میکند.
۵. وسواس تقارن
دیدید یک سری از بچه‌ها در نقاشی‌های خود همیشه اصل تقارن را رعایت می‌کنند، اتاق خود را متقارن می‌چینند و در کوچک‌ترین مسائل، قرینگی را به شکلی وسواس‌گونه رعایت می‌کنند؟ این رفتار می‌تواند نشانگر نوعی وسواس فکری در کودکان باشد. با وجود این وسواس، عدم تقارن موجب ناراحتی و اضطراب کودک می‌شود؛ بنابراین برای مقابله با این اضطراب، تلاش میکند و ساعت‌ها وقت می‌گذارد تا به وسایل و اشیاء پیرامون خود، نظم متقارن ببخشد.
۶. وسواس در تکرار کلمات
وسواس در تکرار کلمات نوعی وسواس فکری آزاردهنده است که می‌تواند گریبان کودکان را بگیرد و آنان را به‌طور غیرارادی وادار به تکرار جملات و کلمات کند. این کودکان برای تسکین تنش درونی خود، سروصدای اطراف، عباراتی که می‌شنوند، جمله‌ای که می‌بینند و پاراگرافی که می‌خوانند را بارها تکرار می‌کنندیا در پاسخ به یک سوال، به‌جای آنکه جوابی بدهند، سوال را تکرار می‌کنند! این کودکان از سنین پایین قادر به برقراری ارتباط موثر نخواهند بود و به زحمت می‌توانند افکار خود را با دیگران به اشتراک بگذارند.
۷. وسواس غذایی
کودکانی که از وسواس فکری مرتبط با غذا رنج می‌برند، از هر طریقی و تحت هر شرایطی خود را به غذا می‌رسانند تا به میل سیری ناپذیر خود پاسخ دهند. این کودکان علاقه بسیار عجیبی به غذاخوردن نشان می‌دهند و فکر رسیدن به غذا لحظه‌ای از ذهن آنها پاک نمی‌شود. تا جایی که ممکن است مواد غذایی را مخفی کنند، مدام درمورد غذا سوال کنند، از وعده‌های بعدی بپرسند، دیگر در فعالیت‌هایی که قبلا از آنها لذت می‌بردند شرکت نکنند و تنها دغدغه آنها، تماشای برنامه‌های آشپزشی یا خواندن کتاب‌های دستور پخت باشد!
این یکی از رایج‌ترین انواع وسواس کودک ۳ ساله و بزرگ‌تر است.
۸. وسواس نظم
نظم اگرچه یک ویژگی رفتاری ظاهرا خوب در بچه‌های کم سن و سال است، اگر از حد بگذرد و شبیه وسواس فکری در کودکان شود، برای والدین نگران‌کننده می‌شود! کودکانی که با این اختلال دست و پنجه نرم می‌کنند، همیشه در حال منظم کردن وسایل براساس قوانین ذهنی خود هستند و نمی‌توانند فضاهای شلوغ و نامرتب را تحمل کنند یا مثلا در چنین فضایی درس بخوانند! این کودکان تصور می‌کنند اگر کاری به درستی و دقیقا طبق نظم پیش نرود، عواقب ناخوشایند آن گریبان همه را خواهد گرفت.
۹. وسواس کندن مو
این وسواس نوعی اختلال روانشناختی پرآسیب است که کودک را وادار به کندن موی قسمتی از بدن خود میکند. این عمل به شکلی وسواس‌گونه و افراطی انجام می‌شود و تا زمانی ادامه می‌یابد که ناحیه مورد حمله، اعم از سر، ابروها، مژه و قسمت‌های دیگر، کاملا خالی از مو شود! هدف کودک از این رفتار، مبارزه با اضطراب و تنشی است که سرتاسر وجود او را فرا گرفته و هر بار که محیط خانه پرتنش‌تر می‌شود، علائم این وسواس شدیدتر خواهد شد.
۱۰. وسواس چک کردن
حتما دیده‌اید بزرگسالانی که بارها و بارها بستن قفل درها، جمع‌کردن وسایل، بستن زیپ کیپ، کشیدن دوشاخه اتو و موارد این‌چنینی را چک می‌کنند! اما آیا می‌دانستید امکان بروز این وسواس در بچه‌ها هم وجود دارد؟ در نتیجه‌ی این وسواس، کودک به شک می‌افتد که آیا درب اتاق را بسته؟ وسیله‌ای را در مدرسه جا گذاشته؟ یا زیپ کیفش را بسته است؟ بنابراین دوباره و چندباره هرکدام از اینها را چک میکند.
۱۱. نشخوار فکری و افکار سرزده
نشخوار فکری یکی از پرآسیب‌ترین انواع وسواس فکری در کودکان است که ذهن آنان را برای طولانی‌مدت درگیر یک موضوع خاص میکند. کودک ممکن است ساعت‌ها به این فکر کند که چرا زنده‌ام و زندگی می‌کنم؟ در نتیجه آرام آرام منزوی می‌شود و در فکر فرو می‌رود. شاید در جایگاه والد نتوانید درک کنید که چرا کودک موضوع را رها نمی‌کند یا اصلا چرا چنین فکرهایی را در سر می‌پروراند.
از سوی دیگر، این وسواس می‌تواند موجب بروی افکار سرزده و ناخواسته هم شود. افکاری مثل آسیب‌رساندن به غریبه و آشنا که اگر شدت یابد، می‌تواند کودک را وادار به عمل هم بکند! این افکار می‌توانند عقاید غیرمنطقی و خرافی کودک را نیز به دنبال داشته باشند!
۱۲. اختلال بدریخت‌انگاری بدن
آیا می‌دانستید وسواس می‌تواند تصورات ذهنی کودک از ویژگی‌های جسمی خود را تحت تاثیر قرار دهد؟ کودکانی که با این اختلال روانشناختی دست و پنجه نرم می‌کنند، همواره نقصی در چهره و ظاهر خود می‌بینند و قادر به دیدن زیبایی‌های واقعی خود در آینه نیستند! آنها از نقص‌های خیالی یا کوچک، معضلی بزرگ می‌سازند و مدام به آن فکر می‌کنند، دقیقه‌های طولانی در آینه به خود نگاه می‌کنند و به طرز عجیبی همیشه در مورد لباس و آرایش خود وسواس دارند!
۱۳. وسواس محض
تمام نشانه‌های وسواسی که تا به اینجا معرفی کردیم را کنار بگذارید، وسواس محض یا خالص نشانه واضحی مثل شستن مکرر دست‌ها یا رعایت قرینگی در اشیاء پیرامون ندارد؛ در عوض ذهن کودک را به آشفتگی می‌کشاند و با تکرار ناخواسته اعداد، عبارات و حتی افکار سردرگم، موجب آزار او می‌شود. این وسواس خاموش تا مدت‌ها در رفتار کودک پنهان می‌ماند و از درون به او آسیب می‌زند!
دلیل بروز وسواس فکری در کودکان چیست؟
علائم وسواس فکری در کودکان دلایل و ریشه‌های متفاوتی دارد؛ ممکن است از مسائل ژنتیکی خانوادگی، روش تربیت والدین و پرورش شخصیت کمال‌گرا، ضربه‌های جسمی و روحی دوران کودکی، سطح اضطراب و وسواس والدین، نابهنجاری سیستم عصبی کودک یا خانواده و زندگی در محیط پراسترس نشات گیرد یا دلایل دیگری داشته باشد.
راه درمان وسواس فکری در کودکان چیست؟
برای درمان تمام انواع وسواسی که در این مقاله معرفی کردیم، باید به سن کودک، سلامت عمومی او و شدت وسواس در رفتار او توجه کنید. تمام این موارد در انتخاب بهترین روش درمان در نظر گرفته می‌شوند.
بهترین روشهای درمان وسواس فکری در کودکان عبارت‌اند از:
درمان شناختی رفتاری (CBT)
یکی از بهترین روشهای مقابله با الگوی فکری مخرب وسواس و شناسایی ریشه ترس و اضطراب در کودک، درمان شناختی رفتاری است. در جلسات CBT کودک روشهای تازه‌ای برای مقابله با این ترس‌ها یاد می‌گیرد و برای مقابله با علائم این اختلال، قوانین تازه‌ای وضع می‌شود.
درمان خانگی وسواس فکری کودکان؛ خانواده درمانی
در این روش درمان، اصل بر تغییر خانواده و شرایط زندگی کودک است. این یعنی خانواده (و البته مسئولان مدرسه) نقش حیاتی در فرایند درمان ایفا می‌کنند. در جایگاه یک خانواده حمایتگر، با فرزندتان درباره رفتارهای وسواس‌گونه او صحبت کنید و اطمینان خاطر بدهید که این علائم شما را نمی‌ترسانند و نگرانتان نمی‌کنند؛ فقط برای تداوم یک زندگی سالم، لازم است تحت کنترل باشند. سعی کنید دیگران را در جریان وسواس کودک قرار دهید و در راستای تسکین این رفتارها، به یک اتحاد خانوادگی برسید.
مصرف دارو
گاهی وقت‌ها پزش برای کنترل اضطراب و ترس‌هایی که وسواس فکری در کودکان را رقم می‌زنند، مصرف دارو را توصیه میکند. داروهایی همچون مهارکننده‌های انتخابی باز جذب سروتونین که سطح سروتونین مغز را بالا می‌برند یا مصرف آنتی بیوتیک‌ها که عفونت استرپتوکوکی (دلیل اصلی برخی از انواع وسواس) را درمان می‌کنند.
پیشگیری از وسواس فکری در کودکان
از آنجا که بسیاری از مواقع وسواس فکری کودکان از ژنتیک نشات می‌گیرد، نمی‌توان با اطمینان روش‌هایی برای جلوگیری از آن معرفی کرد. اما می‌توانیم با روشهای خاصی، درصد ابتلای کودک دلبندمان را کمتر کنیم.
اولین و مهم‌ترین عامل این است که بتوانیم جوی آرام و ایمن در خانه ایجاد کنیم و به‌جای سخت‌گیری، با کودک عزیز خود ارتباطی قوی و موثر داشته باشیم. بهتر است بدانید که انتظارات بالاتر از توان کودک، اعتماد به نفس او را خدشه‌دار میکند و زمینه انواع اختلالات روانشناختی، از جمله وسواس فکری را پدید می‌آورد. بنابراین توصیه می‌کنیم در برابر اشتباهات کودک گذشت داشته باشید و تحت هیچ عنوان سراغ روشهای تربیتی خشونت‌آمیز مثل تنبیه‌های شدید بدنی یا ایجاد جو مستبدانه و انعطاف ناپذیر در خانه نروید.
حرف آخر
در آخر لازم است این را یادآوری کنیم که رفتار اجباری، نتیجه‌ی دست‌و‌پنجه نرم کردن با درد و رنج ناشی از افکار وسواسی است. کودک دلبندتان تلاش میکند با این رفتارها، جلوی وقوع اتفاقات ناگوار را بگیرد؛ حتی اگر محتوای وسواس و رفتار وسواس‌گونه او ربطی به هم نداشته باشند! شما به عنوان والد این را بدانید که علائم وسواس فکری قابل کنترل است و می‌توان به کمک یک متخصص مجرب، آن را در کودکی درمان کرد.
آیا تا به حال با وسواس فکری در کودکان مواجه بوده‌اید؟ اگر اطلاعات یا تجربه بیشتری در این زمینه دارید، در بخش نظرات با ما و همراهان عزیزمان در میان بگذارید.
