همه پدرها و مادرها می‌خواهند فرزندان خود را در طول مراحل تدریجی رشدشان بشناسند. آنها دوست دارند بدانند که فرزندانشان چه احساسی دارند، چگونه جهان را می‌بینند و اینکه چگونه فکر کردن و استدلال آوردن برای مسائل را می‌آموزند. هر پدر و مادری همچنین می‌خواهد احساسات فرزندان خود را هدایت کند و از تغییرات آنها آگاه باشد. همه اینها بخشی از والد خوب بودن است زیرا شناخت بهتر کودکان به شکل گیری رابطه عمیق و صمیمی با آنها کمک می‌کند. با این حال روند شناخت کودکان به هیچ وجه آسان نیست. اینجاست که شاخه تخصصی روانشناسی رشد و روانشناسی کودک وارد میدان می‌شود. در واقع روانشناسی بچه‌ها یک گام مهم و اساسی در جهت رشد و پرورش کودکان می‌باشد. در مطلب امروز قصد داریم شما را با روانشناسی کودک، اهمیت و اهداف آن آشنا کنیم و به نکات و مشکلات روانشناسی کودک بپردازیم.
در مورد روانشناسی کودک
کودکان در طول تاریخ به عنوان بزرگسالان کوچک در نظر گرفته می‌شدند، تا جایی که در گذشته لباس‌های مشابه بزرگسالان می‌پوشیدند و مجبور بودند در کنار بزرگسالان در مشاغل اصلی کار کنند. در این زمینه روانشناسی کودک یک مفهوم ناآشنا بود. ژان پیاژه را بنیانگذار روانشناسی کودک مدرن می‌دانند. کارهای او از دهه ۱۹۲۰ به بعد، از این ایده حمایت می‌کرد که کودکان و بزرگسالان متفاوت از یکدیگر فکر می‌کنند. یکی از ایده‌های مهم او این بود که کودکان در طول دوران کودکی خود مراحل مشخصی از رشد عاطفی و ذهنی را پشت سر می‌گذارند. او همچنین خاطر نشان کرد که رشد فکری ارتباط نزدیکی با رشد عاطفی، اجتماعی و فیزیکی دارد. رویدادهایی که در کودکی ما اتفاق می‌افتند، حتی اتفاقات کوچک و به ظاهر بی‌اهمیت می‌توانند تأثیر مستقیمی بر احساس و رفتار ما در بزرگسالی داشته باشند. یک روانشناس کودک در این دوره بسیار مهم زندگی می‌تواند در نقش یک همراه خوب برای کودک و یک راهنمای آگاه برای والدین ظاهر شود.
روانشناسی کودک چیست
روانشناسی کودک یکی از شاخه‌های متعدد روانشناسی و حوزه وسیعی است که چگونگی تغییر افراد از بدو تولد تا نوجوانی را پوشش می‌دهد و سعی می‌کند توضیح دهد که چگونه این تغییرات مهم رخ می‌دهند؛ آیا کودکان ۳ ساله، ۷ ساله و نوجوانان فقط به دلیل تجربیات مختلف‌شان از جهان متفاوت هستند؟ یا تغییرات بیولوژیکی درون فرد نیز در این مسئله دخیل است؟
از آنجایی که روانشناسی کودک بسیار گسترده است و سعی می‌کند به سوالات بسیاری پاسخ دهد، محققان و پزشکان اغلب رشد را به حوزه‌های خاصی تقسیم می‌کنند. به طور کلی، روانشناسان کودک روی رشد فیزیکی، شناختی (تفکر، یادگیری، حافظه و غیره) و اجتماعی/عاطفی کودکان کار می‌کنند. روانشناسان کودک تلاش می‌کنند تا هر جنبه‌ای از رشد کودک را درک کنند، از جمله نحوه یادگیری، تفکر، تعامل و واکنش عاطفی کودکان به اطرافیان، دوست یابی، درک احساسات و شخصیت در حال رشد، خلق و خو و مهارت‌هایشان.
عوامل موثر بر روانشناسی کودک
روانشناسی کودک طیف وسیعی از موضوعات را در بر می‌گیرد، از تأثیرات ژنتیک روی رفتار تا اثر فشارهای اجتماعی بر رشد. موارد زیر تنها برخی از موضوعات اصلی هستند که برای مطالعه روانشناسی کودک ضروری می‌باشند:
- رشد شناختی
- تأثیرات محیطی
- نقش‌های جنسیتی
- ژنتیک
- زبان
- رشد شخصیت
- رشد قبل از تولد
- رشد اجتماعی
- رشد جنسی
برای مثال، روانشناسان کودک ممکن است ببینند که کدام محیط‌ها و شیوه‌های مراقبت از کودک به بهترین نتایج روانشناختی منجر می‌شود یا ممکن است با بچه ها همکاری کنند تا به آنها در ایجاد ذهنیت رشد کمک نمایند.
روانشناسان کودک ممکن است در کمک به کودکان در کنار آمدن با نگرانی‌های خاص رشدی تخصص داشته باشند یا ممکن است رویکرد کلی‌تری در پیش بگیرند. در هر صورت، این متخصصان تلاش می‌کنند تا به بچه‌ها کمک کنند بر مشکلات بالقوه غلبه نمایند و به روش‌هایی رشد کنند که به نتایج سالم منجر خواهد شد.
اهداف روانشناسی کودک
وقتی صحبت از روانشناسی می‌شود، به طور کلی ۴ هدف عمده وجود دارد. اهداف روانشناسی عبارتند از توصیف رفتار، توضیح رفتار، پیش بینی رفتار و در نهایت تغییر رفتار. این چهار هدف در کنار هم کار می‌کنند تا همه روانشناسان را به تجزیه و تحلیل موضوعات مختلف در داخل و خارج از ذهن و بدن مراجع سوق دهند.اما هدف روانشناسی کودک چیست؟
هدف اصلی در روانشناسی کودک، تلاش برای مهار و کاهش رفتارهای منفی در کودکان در دوران جوانی و تعیین عواملی است که می‌تواند یک کودک ناآرام را به یک بزرگسال آشفته تبدیل شود. پس از درک کامل این عوامل، هدف آن است که آینده بهتری هم برای کودک و هم برای همه کسانی که همیشه در اطراف کودک هستند، ساخته شود.
بنابراین ۴ هدف عمده روانشناسی کودک از قرار ذیل هستند.
- توصیف رفتار کودکان: روانشناس کودک زمان زیادی را صرف تجزیه و تحلیل داده‌های جمع آوری شده در مورد کودکان می کند. او همچنین کودکان را در محیط های مختلف مشاهده می‌کند تا رفتارهای آنها را بهتر درک نماید.
- توضیح رفتار کودکان: هنگامی که رفتارها توصیف شد، آنگاه نوبت به توضیح نظری رفتار می‌رسد. در حالی که توصیف رفتارهای کودک صرفاً مستلزم نظارت دقیق بر خود کودک است، تلاش برای توضیح واقعی این رفتارها ممکن است شامل عوامل، افراد و اتفاقات پیرامون کودک باشد.
- پیش بینی رفتار کودکان: در اینجا از نظریه‌ها و آزمون‌های علمی برای پیش بینی رفتار کودکان استفاده می‌شود.
- تغییر رفتار کودکان: این هدف اصلی و عمده روانشناسی کودک است. اگر روانشناس کودک بتواند از تبدیل شدن یک کودک آشفته به یک بزرگسال آشفته جلوگیری کند، مشکلی را حل کرده که سیستم عدالت کیفری برای یک قرن در انجام آن شکست خورده است.
موضوعات مورد مطالعه در روانشناسی کودک
روانشناسی کودک در چند زمینه به مطالعه و بررسی می‌پردازد.
- مطالعه درباره ابعاد مختلف رشد کودک: ابعاد مختلف رشد کودک شامل رشد جسمی، رشد شناختی، رشد زبانی، رشد عاطفی و … می‌باشد. مطالعه در مورد ابعاد مختلف رشد کودک باعث می‌شود که والدین و افراد مرتبط با کودک به شناخت و آگاهی کاملی نسبت کودک و رفتارهای او دست یابند.
- مطالعه درباره روش‌های صحیح فرزندپروری: شاید فرزند پروری در ظاهر کار ساده‌ای به نظر برسد اما در عمل اصلا اینطور نیست. فرزندپروری در هر سن باید مطابق با اصول خاصی انجام شود و این امر بدون آگاهی والدین از اصول صحیح فرزندپروری میسر نیست.
- مطالعه درباره نیازهای مختلف کودک در هر سن: نیازهای اصلی کودکان در سنین مختلف، متفاوت هستند. به عنوان مثال در مورد نوزادان، رفع نیازهای جسمانی در اولویت قرار دارد در حالیکه از ۱۲ سالگی به بعد یعنی در سنین نوجوانی، تأمین نیازهای روانی مانند نیاز به استقلال فردی در اولویت می‌باشد.
- مطالعه درباره مقابله با مشکلات روانشناختی کودکی: کودکان ممکن است به مشکلات روانی و رفتاری متعددی نظیر نقص توجه، اختلالات یادگیری، اضطراب جدایی و … دچار شوند. مطالعه در مورد روش‌های موثر مقابله با این مشکلات روانشناختی کودکان و تمایز آنها از یکدیگر، جزء موضوعات اصلی و پرطرفداری است که در روانشناسی کودک مورد مطالعه قرار می‌گیرد.
نکات روانشناسی کودک
فرزندپروری تنها به این معنا نیست که همه امکانات رفاهی را برای فرزندتان فراهم کنید. فرزندپروری خوب یعنی ایجاد آرامش عاطفی همراه با احساس امنیت. اغلب ممکن است مشاهده کرده باشید که والدین مختلفی در درک فرزندان خود با مشکلاتی روبرو هستند. این امر به ایجاد ارتباط بد بین کودک و والدین منجر می‌شود. نکاتی وجود دارد که می‌توانید برای درک رفتار کودک‌تان از آنها استفاده کنید.
مشاهده کنید
مشاهده اولین راه برای یادگیری در مورد فرزندتان و چیزی است که در ذهن او می‌گذرد. شما باید به فعالیت‌های فرزندتان یعنی آنچه او می‌گوید یا انجام می‌دهد، علاقه نشان دهید. به عنوان یک والد باید به حالت چهره، خلق و خو و برنامه روزانه فرزندتان توجه کنید. می‌توانید چند سوال از خودتان بپرسید که ممکن است به درک روانشناسی فرزندتان کمک کند:
- سرگرمی‌های فرزند شما چیست؟
- وقتی فرزند شما مجبور است برخلاف میل خود رفتار کند، چگونه رفتار می‌کند؟
- در اوقات فراغت بیشتر دوست دارد چه کاری انجام دهد؟
- چقدر طول می کشد تا فرزندتان با محیط اطراف یا افراد جدید آشنا شود؟
شما باید چنین سوالاتی را از خودتان بپرسید تا درک بیشتری از فرزندتان به دست آورید.
به قدر کافی با فرزندتان وقت بگذرانید
رعایت نکته قبلی تنها در صورتی امکان پذیر است که زمان بیشتری را با فرزند خود بگذرانید. امروزه والدین بیش از حد درگیر برنامه‌های شلوغ خود هستند. با این حال، هنوز هم باید مقداری وقت آزاد را برای فرزندتان در نظر بگیرید. زمان صرف شده روی میز شام مطمئناً برای درک کودک شما کافی نیست. شما باید با او بیرون بروید، بازی کنید و …. هنگامی که شروع به گذراندن زمان با کیفیت با کودک خود می‌کنید، گفتگوی بیشتری بین شما شکل می‌گیرد و فرزندتان اطلاعات بیشتری در مورد زندگی شخصی و مدرسه‌اش در اختیار شما قرار خواهد داد.
توجه کامل
بچه‌ها از کسانی که دوستشان دارند، به ویژه والدین انتظار یک توجه منحصربفرد دارند. وقتی تصمیم می‌گیرید زمانی را با فرزندتان بگذرانید، آن زمان را به کارهای دیگر نیز اختصاص ندهید. آن زمان باید کاملاً به فرزند شما اختصاص داده شود. اکثر والدین فکر می‌کنند که می‌توانند در حین رانندگی، آشپزی یا تماشای تلویزیون با فرزندان خود وقت بگذرانند. اما اینطور نیست، با این کار توجه شما به فعالیت‌های دیگر نیز تقسیم می‌شود.
محیط کودک را بررسی کنید
این یک واقعیت اثبات شده است که بخش قابل توجهی از رفتار کودک در مرحله رشد شکل می‌گیرد. در این دوران، والدین باید محیطی که کودک بیشتر وقت خود را در آن می‌گذراند، بررسی کنند. رفتار ما محیط اطراف و افرادی که با آنها در ارتباط هستیم را شکل می‌دهد. اگر کودک شما رفتار پرخاشگرانه‌ای دارد یا ترس را در رفتار خود نشان می‌دهد، احتمال اینکه شخصی در حال تغییر رفتار طبیعی فرزند شما باشد بسیار زیاد است. بنابراین برای اینکه پدر و مادر خوبی باشید باید ببینید که آیا دوستان فرزندتان، افراد مناسبی هستند یا خیر.
درک خوبی از عملکرد مغز فرزندتان داشته باشید
درک عملکرد مغز زمان می‌برد. بسیار مهم است که بدانید مغز کودک شما چگونه کار می‌کند. مغز از طریق تجربیات مختلف گذشته شکل می‌گیرد. تجربیات گذشته شما ممکن است بر واکنش‌تان در شرایط فعلی تأثیر بگذارد. شما باید عملکرد مغز کودک خود را از طریق مهارت‌های تصمیم گیری، مهارت‌های اجتماعی، منطقی و شناختی او درک کنید. اگر فرزندتان تجربیات منفی در زندگی داشته است، تمایل خواهد داشت رفتارهای منفی از خود نشان دهد که تأثیرات نامطلوبی بر رشد او خواهد گذاشت.
به داستان‌های او گوش دهید
ما بیشتر اوقات زیاد صحبت می‌کنیم و فراموش می‌کنیم که گوش دهیم. برای یک مکالمه مثبت، ابتدا گوش دادن و درک کردن و سپس صحبت کردن ضروری است. در حین مکالمه با کودک به آنچه می‌خواهد بگوید گوش دهید. حتی اگر اشتباه می‌کنند، ابتدا به طور کامل به آنها گوش دهید و سپس با آنها صحبت کنید. گاهی لازم است به داستان‌های آنها نیز گوش دهید. شما ممکن است از طریق داستان‌هایی که فرزندتان می‌سازد یا بازگو می‌کند، درک خوبی از رفتار فرزندتان به دست آورید. هنگام گوش دادن به داستان‌های آنها بر روی نکات زیر تمرکز کنید.
- لحن
- حالت چهره
- زبان بدن
در کنار گوش دادن، طوری رفتار کنید که فرزندتان متوجه شود به صحبت‌هایش کاملا دقت می‌کنید و حرف‌های او را جدی می‌گیرید.
اینها نکات روانشناسی هستند که بهتر است در برخورد با کودکان به آنها توجه کنید. به یاد داشته باشید که رشد روانشناختی فرزندتان تا حد زیادی به روش فرزندپروری شما بستگی دارد.
اهمیت روانشناسی کودک
وقتی کودک بزرگ می‌شود، باید مراحل رشد را از بدو تولد تا بزرگسالی طی کند که قطعاً ماهیتی تدریجی و پیشرونده دارد. علاوه بر این، عوامل زیادی از جمله عوامل ژنتیکی، محیطی و فرهنگی بر این مراحل رشد تأثیر می‌گذارند. روانشناسی کودک از این جهت مهم است که می‌تواند به والدین و معلمان کمک کند تا درک بهتری از نحوه عملکرد فرزندانشان داشته باشند و همچنین به بهترین نحو از آنها برای تبدیل شدن به افرادی کاملاً توانمند حمایت کنند. به گفته روانشناسان، روند رشد به قدری سریع است که کودکان حتی متوجه نمی‌شوند که در چه شرایطی قرار دارند، چه رسد به اینکه بتوانند احساسات خود را به دیگران ابراز کنند.
بنابراین، اینجاست که روانشناسی کودک برای کمک به والدین و معلمان با اطلاعات ارزشمند و ضروری عمل می‌کند. جدای از اینها، روانشناسان کودک می‌توانند این ناهنجاری را در مراحل اولیه تشخیص دهند. بنابراین، آنها به شناسایی و دستیابی به ریشه‌های چنین رفتارهای غیرعادی مانند اضطراب، بیش فعالی و سایر مسائل مربوط به یادگیری کمک می‌کنند. همانطور که آنها به منشأ مشکل می‌رسند، می‌توانند در پیشگیری، تشخیص و ارزیابی تأخیر در رشد طبیعی یا ناهنجاری‌ها به عنوان مثال اوتیسم موثر باشند.
مشکلات روانشناسی کودکان
تشخیص مشکلات روانشناسی کودکان فقط توسط روانشناس کودک امکان پذیر است و نمی‌توان فقط بر اساس چند علامت، یک مشکل یا اختلال روانشناسی را به کودک نسبت داد. رفتارهایی نظیر شیطنت و بازیگوشی، شلوغ بازی، گوش ندادن به حرف بزرگترها و … تا حدودی در میان کودکان رایج و طبیعی قلمداد می‌شود. اما همین رفتارها در صورتی که غیر قابل کنترل و به طور مداوم تکرار شوند، ممکن است نشان دهنده وجود اختلالات رفتاری در کودکان باشند. مشکلات روانشناسی کودکان بسیار گسترده و متنوع هستند و در شدت‌های مختلفی ظاهر می‌شوند. شایع‌ترین آنها شامل موارد زیر هستند:
- لجبازی
- اختلال سلوک
- بیش فعالی
- تیک
- اوتیسم
- انواع فوبیا
- عادت به دزدی
- اختلال انفجاری متناوب
- ترسو بودن
- خجالتی بودن
حرف آخر
درک رفتارهای مختلف کودکان و علت بروز آنها، کار بسیار بزرگی است بنابراین مطالعه روانشناسی کودک هم گسترده است و هم عمیق. هدف روانشناسی کودک، مطالعه فاکتورهای متعددی است که در ترکیب و تعامل با یکدیگر در شکل گیری شخصیت و رفتارهای کودک دخیل هستند. از اطلاعات بدست آمده در این زمینه‌ها می‌توان برای بهبود فرزندپروری، آموزش، مراقبت از کودک، روان درمانی و سایر جنبه‌های مرتبط با کودکان استفاده کرد. والدین و متخصصانی که با کودکان کار می‌کنند، با داشتن درک کامل از نحوه رشد، تفکر و رفتار کودکان می‌توانند آمادگی بیشتری برای کمک به کودکان تحت نظارت خود داشته باشند.
