امروزه تربیت کودک تبدیل به یک پروسه پر چالش برای والدین شده است؛ چرا که حتی در بهترین شرایط هم ممکن است رفتارها و احساسات کودکان تغییر کند. همه کودکان گاهی غمگین، مضطرب، تحریک‌پذیر یا پرخاشگر می‌شوند یا گاهی برای برقراری ارتباط اجتماعی با دیگران به مشکل می‌خورند. در بیشتر موارد این رفتارها طبیعی و بخشی از روند رشد آن‌هاست؛ اما چنانچه به شکل مداوم و طولانی‌مدت شاهد چنین علائمی بودید، زنگ خطر را جدی بگیرید. در این مقاله سعی می‌کنیم شایع‌ترین اختلالات روانی کودکان و فرآیند درمانی آن را بررسی کنیم. همراه ما باشید.
اختلالات روانی در کودکان چیست؟
اختلالات روانی کودکان شامل تغییرات جدی در رفتار، احساسات و نحوه یادگیری آنان است که درصورت ادامه‌دارشدن، پریشانی و بروز مشکلات دیگر را به‌دنبال دارد. اگر این اختلالات درمان نشوند، فرآیند رشد کودک ناقص می‌ماند و احتمالا نمی‌تواند از تمام پتانسیل خود بهره ببرد. بسیاری از مشکلات روانی که بعدها در بزرگسالی موجب رنجش و آزار فرد می‌شوند، ریشه در کودکی و اختلالات روانی در این دوره دارد.
شایع ترین اختلالات کودکان
در ادامه برخی از شایع‌ترین اختلالات روانی کودکان را به صورت مختصر بررسی می‌کنیم:
۱. اختلال اضطراب
اضطراب یکی از اختلالات شایعی است که ممکن است کودکان در طول مراحل رشد به آن دچار شوند. به طور مثال کودکان در سنین پایین اگر از پدر و مادر خود دور شوند دچار اضطراب می‌شوند. این اضطراب اگر به میزان کم باشد طبیعی‌ست؛ اما اگر به شکل مداوم و در موقعیت‌های متعدد ظاهر شود نوعی اختلال به حساب می‌آید. چند نمونه اختلال اضطراب عبارتند از:
- ترس شدید از دوری از والدین (اضطراب جدایی)
- ترس شدید از یک موقعیت یا یک چیز خاص مثل ترس از سگ، پزشک و … (فوبیا)
- ترس از مدرسه و جایی که افراد دیگر در آن حضور دارند (اضطراب اجتماعی)
- ترس از اتفاقات بدی که ممکن است در آینده رخ بدهد (اضطراب عمومی)
علائم اضطراب عبارتند از مشکلات خواب، خستگی، سردرد و معده درد. البته باید توجه کرد که بعضی از کودکان این نگرانی‌های خود را از بقیه پنهان می‌کنند و ممکن است والدین خیلی دیر متوجه شوند.
۲. اختلال افسردگی
برخی از کودکان نسبت به چیزهایی که قبلا از آن لذت می‌بردند بی علاقه می‌شوند یا در موقعیت‌هایی که می‌توانند تغییر ایجاد کنند احساس ناتوانی می‌کنند. پزشکان معمولا کودکانی که احساس غم و ناامیدی مداوم دارند را افسرده می‌دانند. نمونه‌هایی از رفتار کودکان مبتلا به افسردگی عبارتند از:
- احساس غم و ناامیدی مداوم
- لذت نبردن از بازی و کارهای سرگرم‌کننده
- بی اشتهایی یا پرخوری
- خوابیدن بیش از اندازه یا کم خوابی
- خستگی و تنبلی مداوم یا بی‌قراری
- تمرکز پایین
- احساس گناه
- خودآزاری
بسیاری از کودکانی که به آنها برچسب تنبل یا دردسرساز می‌زنند در واقع از این اختلال رنج می‌برند.
۳. اختلال نافرمانی (ODD)
هنگامی که کودک به طور مداوم در برابر پدر یا مادر، معلم یا خواهر و برادر خود سرکشی می‌کند، احتمال دارد به این اختلال مبتلا باشد. اختلال ODD معمولا بین ۸ تا ۱۲ سالگی پدیدار می‌شود و رایج‌ترین رفتارهای کودکان مبتلا به آن عبارت است از:
- عصبانی بودن مداوم
- بحث کردن با بزرگسالان
- امتناع از پیروی از قوانین بزرگسالان
- کینه توزی
- آزار دادن عمدی دیگران
- سرزنش دیگران به خاطر رفتار اشتباه خودشان
۴. اختلالات رفتاری (CD)
یکی دیگر از اختلالات روانی کودکان CD است که منجر به پرخاشگری مداوم کودک و نقض قوانین و هنجارهای اجتماعی می‌شود. این کودکان به شکل جدی آسیب می‌بینند و توانایی کنار آمدن با همسالان خود را ندارند. نمونه‌هایی از رفتار کودکان مبتلا به اختلال رفتاری عبارتند از:
- زیر پا گذاشتن قوانین مانند فرار کردن، شب را بیرون از منزل سپری کردن
- پرخاشگری‌های جدی مانند قلدری، دعوا یا ظلم به حیوانات
- دروغ گفتن
- دزدی کردن یا آسیب رساندن به اموال دیگران
۵. اختلال ADHD
یکی از شایع‌ترین اختلالات روانی کودکان ADHD است که معمولا در دوران کودکی نمایان می‌شود و علائم آن تا بزرگسالی ادامه‌دار است. یکی از مشکلات جدی کودکان مبتلا به ADHD، عدم توانایی تمرکز و سایر مشکلات رایج آنان عبارت است از:
- این کودکان ممکن است زیاد از حد رویاپردازی کنند
- اغلب فراموشی دارند
- بی‌قرارند و زیادی دست و پا می‌زنند
- زیاد حرف می‌زنند
- اشتباهات ناشی از بی‌دقتی آنها زیاد است
- در برابر وسوسه نمی‌توانند مقاومت کنند
- در کنار آمدن با دیگران مشکل دارند
۶. سندروم تورت
سندروم تورت (TS) یک اختلال در سیستم عصبی است که منجر به تیک در افراد می‌شود. تیک‌ها در واقع صداها یا حرکات ناگهانی و سریعی هستند که افراد به طور مکرر آن را انجام می‌دهند و نمی‌توانند آن را کنترل کنند. مثلا ممکن است تیک یک فرد پلک زدن باشد.
۷. اختلال وسواس اجباری در کودکان
برخی کودکان در ذهن خود افکاری دارند که آنها را آزار می‌دهد و فکر می‌کنند باید کاری در مورد این افکار انجام دهند. برای مثال ممکن است فکر کنند پوشیدن یک لباس خاص برای آنها خوش شانسی می‌آورد و اگر آن لباس را نپوشند بدشانسی می‌آورند. این کودکان که به اختلال وسواس اجباری (OCD) مبتلا هستند، معمولا اصرار به داشتن رفتارهای خاصی دارند و معمولا کل روز خود را صرف انجام آن رفتارها و کارهای خاص می‌کنند. به این افکار وسواس و به این رفتارها اجبار می‌گویند.
۸. اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)
کودکان در روند رشد خود ممکن است حوادث استرس‌زایی را تجربه کنند که بر نحوه تفکر و احساسشان تاثیرگذار است. معمولا تاثیر این حوادث به سرعت از بین می‌رود؛ گاهی اوقات حوادثی مانند مرگ یا تهدید به مرگ یا خشونت شدید ممکن است تا آخر عمر بر روان کودک اثر بگذارد. نمونه‌هایی از علائم این اختلال عبارتند از:
- کابوس و مشکلات خواب
- فقدان احساس مثبت
- ترس یا غم شدید و مداوم
- رفتار درمانده، ناامید یا گوشه گیر
- انکار حادثه یا بی حسی
- اجتناب از مکان‌ها یا افراد مرتبط با حادثه
درمان اختلالات روانی کودکان
حال که شایع‌ترین اختلالات روانی کودکان را شناختیم بیایید نگاهی به درمان آنها بیندازیم:
درمان افسردگی و اضطراب
اولین گام در درمان اضطراب و افسردگی مراجعه به یک روانشناس است. روانشناس پس از بررسی رفتار درمانی و در صورت لزوم دارو درمانی را شروع می‌کند. رفتار درمانی کودک شامل کودک درمانی، خانواده درمانی یا ترکیبی از هر دو مورد است. به‌خصوص اگر کودک در سنین پایین باشد، نقش والدین و رفتار آنها در خانه در درمان این اختلالات فوق‌العاده پررنگ است. درمان شناختی – رفتاری یکی از روش‌های درمانی برای اضطراب یا افسردگی برای کودکان در سنین بالاتر است. این درمان به کودکان کمک می‌کند تا افکار منفی را به افکار مثبت تبدیل کرده و در نتیجه رفتار مثبتی داشته باشند.
در درمان اضطراب، رفتار درمانی به کودک کمک می‌کند تا با علائم اضطراب مقابله کرده و بتواند آنها را مدیریت کند و در عین حال کودک را کم کم در معرض ترس‌هایش قرار می‌دهد تا بفهمد که اتفاق بدی نمی‌افتد.
درمان اختلال ODD و CD
در درمان اختلالات رفتاری مانند ODD و CD شروع زودهنگام درمان بسیار مهم است. روانشناس پس از ارزیابی دقیق وضعیت کودک و تشخیص اختلال باید یک برنامه درمانی ارائه دهد که با نیازهای خاص کودک و خانواده‌اش مطابقت داشته باشد. در فرزندان کوچک، برنامه درمانی بیشتر معطوف به والدین است و یک دوره آموزش رفتار درمانی برای والدین برگزار می‌شود تا آنها یاد بگیرند بهتر با فرزند خود ارتباط برقرار کنند. برای کودکان در سنین بالاتر برنامه درمانی ترکیبی که شامل آموزش و درمان برای کودک، خانواده و مدرسه است اجرا می‌شود.
درمان ADHD
برای درمان این اختلال معمولا ترکیبی از برنامه درمانی رفتاری و دارویی را اجرا می‌کنند. برای کودکان در سنین پایین اولین برنامه درمانی آموزش به والدین است. اینکه دارو بهتر است یا رفتار درمانی بستگی به کودک و والدینش دارد. یک برنامه درمانی خوب شامل آموزش به والدین، تغییر رفتار والدین، نظارت دقیق وضعیت کودک و ایجاد تغییر در صورت لزوم است.
درمان سندروم تورت
اگرچه هیچ درمانی قطعی برای سندروم تورت وجود ندارد، اما برخی درمان‌ها به مدیریت تیک کمک می‌کند. معمولا در افرادی که تیک دارند، این تیک مانع از زندگی روزمره آنها نمی‌شود؛ بنابراین نیاز به درمان ندارند. با این حال اگر تیک باعث آسیب و درد در بدن فرد شود، برنامه‌های دارویی یا رفتار درمانی پیشنهاد می‌شود.
درمان اختلال وسواس اجباری
مشابه تمام اختلالات روانی کودکان، اولین گام در درمان وسواس اجباری، مراجعه به یک روانشناس است. روانشناس بررسی می‌کند که آیا این پریشانی بابت وجود خاطره‌ای آسیب‌زا در گذشته است یا این ترس‌ها بخاطر افکار و باورهای دیگر روی می‌دهد.
پروسه درمان این اختلال شامل درمان دارویی و رفتار درمانی‌ست. در روند رفتار درمانی کودکان را در معرض ترس‌هایشان قرار می‌دهند تا بفهمند وقتی رفتار خاصی را انجام نمی‌دهند، واقعا اتفاق بدی نمی‌افتد. رفتار درمانی به تنهایی می‌تواند موثر باشد؛ اما در برخی موارد خاص درمان دارویی هم پیشنهاد می‌شود. خانواده‌ها و مدرسه هم باید بخشی از فرآیند درمان باشند. آنها باید یاد بگیرند که چطور به طور مدام از کودک حمایت کرده و به او کمک کنند تا بهتر بتواند استرس خود را مدیریت کند.
درمان اختلال استرس پس از سانحه
اولین گام پس از مراجعه به روانشناس این است که والدین و مدرسه با رفتار حمایتی خود امکان ایجاد یک حادثه دیگر را به حداقل رسانده و احساس امنیت را برای کودک به وجود بیاورند. جلسه روان درمانی با حضور خانواده و به صورتی برگزار می‌شود که کودک بتواند در مورد آن حادثه صحبت کند، نقاشی بکشد، بازی کند یا بنویسد. علاوه بر رفتار درمانی ممکن است نیاز باشد که پزشک متخصص دارو نیز تجویز کند.
کلام آخر
اگر اختلالات روانی کودکان نادیده گرفته شده و درمان نشود، می‌توانند تا بزرگسالی ادامه پیدا کنند و منجر به بروز مشکلات جدی در تمام جنبه‌های زندگی افراد شوند. اما اگر به موقع تشخیص داده شده و به طور موثر درمان شوند به طور کامل بهبود پیدا می‌کنند. در این مقاله تلاش کردیم با اختلالات شایعی که کودکان با آنها دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند را به همراه علائم و روش‌های درمان هریک از آنها مرور کنیم.
اگر شما عزیزان اطلاعات بیشتری درباره اختلالات روانی کودکان دارید یا تجربه‌ای در این زمینه دارید، مشتاق شنیدن نظرات‌تان هستیم.
